Verslag: reconstructies: van tastbaar naar onaantastbaar – de betekenis van erfgoed reconstructies in open science

Reconstructies, van bijvoorbeeld kunstwerken of historische gebouwen, spreken niet alleen tot onze verbeelding; ze vormen onze verbeelding. Ze roepen bij het grote publiek verwondering op. Maar onder kunsthistorici, historici en archeologen, die meer inzicht hebben in de historische gegevens en context waar reconstructies op worden gebaseerd, zijn ze vaak controversiëler. In deze groep klinkt de roep om een zo getrouw mogelijke herbouw of weergave, die bovendien herleidbaar en verantwoord is. Immers, zodra een reconstructie bestaat, raakt ze verankerd in onze verbeelding en heeft ze blijvend effect op het begrip en de  visuele interpretatie van het verleden bij het grote publiek en in de wetenschap. Tastbaar wordt zo onaantastbaar. In dit panel gingen Luc Amkreutz (RMO), Janric van Rookhuizen (UU), René de Kam (Centraal Museum / Gemeente Utrecht) en Sanne Frequin (UU) onder leiding van Saskia Stevens (UU) met elkaar in gesprek over de waarde en het belang van erfgoedreconstructies.

In dit panel kwam een breed scala van reconstructies aan bod. Luc Amkreutz besprak de uitdagingen van de verbeelding van de neolithische periode en analyseerde een reconstructie van de ontwikkeling van een prehistorisch landschap en een Neanderthaler in de expositie Doggerland (Rijksmuseum van Oudheden, Leiden 2021). Janric van Rookhuijzen besprak de verschillende reconstructies van de Akropolis in Athene die in de tijd zijn gemaakt en de, soms problematische, claims van authenticiteit die daaraan worden verbonden. René de Kam presenteerde de virtuele reconstructie van de Domtoren in Utrecht en ging in op de keuzes die gemaakt moeten worden tijden het reconstructieproces: wat laat je weg, wat laat je zien? Sanne Frequin presenteerde de reconstructie van het grafmonument van bisschop Gwijde van Avesnes in de Domkerk en besprak de impact van deze reconstructie op de beleving ervan.

Er werd door de sprekers een aantal interessante observaties gedaan, die stof tot nadenken bieden. Zo betoogde Van Rookhuijzen dat de reconstructie van de Akropolis een bevroren beeld van de geschiedenis is, waarbij de gelaagdheid van een gebouw wordt platgeslagen. In het geval van Acropolis wordt het gebouw zelf terug gebracht in een staat die volgens Van Rookhuijzen zelfs hyperreëel kan worden genoemd. Het gebouw zelf verwordt tot een steriele fantasie van de Akropolis, waarin geen ruimte is, voor bijvoorbeeld, de Turkse geschiedenis van de tempel. In twee andere reconstructies, beschreven werden door De Kam en Frequin, verhoudt de reconstructie tot een nog bestaand origineel (de Domtoren en het grafmonument) en is de dimensie tijd en daarmee de gelaagdheid nog wel aanwezig. De Kam benadrukte het belang van de tijd als de vierde dimensie die toegevoegd moet worden aan een 3D reconstructie.

De Kam reflecteerde verder op het belang van transparantie over het proces van reconstructie, in het kader van zijn boek over de reconstructie van de Domtoren in Utrecht. Daarbij benadrukte hij het belang van interdisciplinair werken, bijvoorbeeld de kennis van het KNMI die werd ingezet om te bedenken wat de oorzaak geweest zou kunnen zijn van het instorten van het middenschip van de Dom.

Het belang van reconstructie voor een breder publiek kwam aan de orde in de presentaties van Amkreutz en Frequin. Frequin demonstreerde aan de hand van haar project – dat werd gefinancierd door crowdfunding – de waarde die wordt gehecht aan aan reconstructies door een breed publiek. Amkreutz betoogde dat de reconstructies in Doggerland de bezoeker houvast geven in een expositie die een tijdperk van een miljoen jaar bestrijkt.

Het belang van reconstructies van erfgoed voor een breder publiek raakt aan het overkoepelende thema van de conferentie, Applied History. De reconstructies waarover in dit panel werd gesproken maken geschiedenis invoelbaar en zichtbaar in het heden. Ze zijn een middel voor wetenschappelijk onderzoek, én een manier om het verleden te verbeelden. Kortom, een schoolvoorbeeld van toegepaste geschiedenis. Het spanningsveld tussen een wetenschappelijk onderbouwde reconstructie en een optimale museale ervaring voor de bezoekers, dat in eerste instantie het thema vormde van deze sessie lijkt niet de grootste uitdaging te zijn voor wetenschappers en erfgoedprofessionals die werken met reconstructies. De rode draad in deze sessie was het belang om recht te doen aan de historische gelaagdheid van een object of gebouw, en de noodzaak van transparantie over de onderzoeksmethoden en gekozen uitvoering. Hierbij mag het publiek en de wil om zich te verdiepen in het proces niet worden onderschat. Informatie moet op inzichtelijke wijze gedeeld worden met het publiek, zodat zij zelf een gepresenteerde reconstructie op waarde kunnen schatten.

Sanne Frequin en Saskia Stevens, 09.11.22